آشنایی با گفتاردرمانی

هدف و ماهیت

گفتار درمانی یکی از رشته‌های علوم پزشکی در شاخه‌ی توانبخشی است. از یک سو آسیب‌شناسی، ارزیابی و درمان اختلالات گفتار، زبان و بلع زمینه‌هایی است که به این رشته مربوط می‌شود و از سوی دیگر پیشگیری از این اختلالات حیطه‌ی قابل نفوذ  گفتار درمانی است. این رشته در حال حاضر در مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در چندین دانشگاه در تهران و شهرستان‌ها دانشجو می‌پذیرد.
تاریخچه
انسان موجودی اجتماعی است و از راه‌های مختلفی برای برقراری ارتباط با هم‌نوعان خود استفاده می‌کند. سخن گفتن در دسترس‌ترین و ساده‌ترین راه برای انتقال اطّلاعات به دیگران و درک مقصود آنان به‌نظر می‌رسد. به‌همین جهت اهمّیّت بهره‌مندی از توانایی ارتباط کلامی مناسب و مؤثّر از دیرباز مورد توجه قرار داشته و طبیعی است که تمایل به رفع اختلالات گفتاری هم همواره ذهن افراد مبتلا و اندیشمندان مختلف از جمله پزشکان و روان‌شناسان را درگیر کرده است. امّا رویارویی بیش‌تر با این مشکلات ظاهراً پس از جنگ جهانی دوم که به دلایل مختلف از جمله جراحات جنگی افزایش یافته بودند، جدی‌تر شد و نهایتاً منجر به این گردید که رشته‌ی «گفتار درمانی» که بعدها با اسامی مختلفی شناخته شد به شکل رسمی در دانشگاه‌ها تدریس شود.
این رشته که اکنون در دنیا بیش‌تر با عنوان «آسیب‌شناسی گفتار و زبان» نامیده می‌شود، در سال ۱۳۵۲ در مدرسه‌ی عالی توانبخشی در تهران پایه‌گذاری شد. این مرکز آموزشی که بعد از پیروزی انقلاب در قالب دانشکده‌ی علوم توانبخشی دانشگاه علوم پزشکی ایران به کار خود ادامه داد، تا سال ۱۳۷۲ تنها مرکز تربیت دانشجو در رشته‌ی گفتار درمانی در ایران بود. خوشبختانه از سال ۷۲ به بعد مراکز دانشگاهی متعدّدی در سطح کشور در این رشته فعّالیّت می‌کنند و در حال حاضر دانشگاه‌های علوم پزشکی ایران، تهران، اهواز، اصفهان، تبریز، شیراز، سمنان، زاهدان، همدان، بابل، اراک و دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی تربیت متخصصین گفتار درمانی را بر عهده دارند.
محتوای علمی
گفتار درمانی یا آسیب‌شناسی گفتار و زبان ،  علمی است که به ارزیابی، تشخیص و درمان اختلالات گفتار و زبان می‌پردازد. این شاخه از توانبخشی در واقع دانشی بین رشته‌ای است که هم‌زمان از علوم تجربی و انسانی بهره می‌گیرد و تحصیل در آن نیازمند مطالعه‌ی آواشناسی ، زبان‌شناسی، روان‌شناسی، آناتومی و فیزیولوژی، نورو آناتومی و نورو فیزیولوژی، فیزیک صوت و مکانیزم گفتار، رشد طبیعی گفتار و زبان، انواع اختلالات گفتار، زبان و بلع و راه‌های ارزیابی، تشخیص و درمان آن‌ها ست.
حوزه‌ی فعّالیّت
از آن‌جایی که برقراری ارتباط در اشکال مختلف (کلامی و غیرکلامی) از ابتدای تولّد همواره همراه و جزء جدانشدنی از زندگی بشر است و در هر سنّی هم احتمال ابتلا به مشکلات ارتباطی و گفتار و زبان وجود دارد، درمان این اختلالات در هر دوره‌ای که اتّفاق بیفتد، بر عهده‌ی گفتار درمانگران است . بنابراین یک آسیب‌شناس گفتار و زبان با تمام گروه‌های سنی از تولّد تا کهن‌سالی سر و کار دارد. به‌‌طور معمول بیش‌تر مراجعین به مراکز گفتار درمانی کودکان هستند، امّا یک درمانگر حرفه‌ای می‌تواند محدوده‌ی ارائه‌ی خدمات خود را به‌گونه‌ای تعیین کند که فقط با بزرگسالان، یا کودکان و یا همه‌ی گروه‌های سنی در رابطه باشد.
ارزیابی و تشخیص اختلالات گفتار و زبان از طریق شنیدن و مشاهده‌ی چگونگی سخن گفتن فرد مبتلا، انجام بعضی آزمون‌های تخصّصی و گاهی هم با استفاده از ابزارهای الکترونیکی و رایانه‌ای و نیز بعضی ارزیابی‌های پاراکلینیکی مانند لارینگو گرافی، لارینگوسکوپی و ویدئوفلوروسکوپی انجام می‌شود. امّا درمان این اختلالات بیش‌تر با شیوه‌های تمرینی و آموزشی صورت می‌گیرد و گاهی همراه با دست‌ورزی است. در هر صورت تجویز دارو و یا اعمال جراحی به‌هیچ وجه در تخصّص گفتار درمانگرها نیست و در صورتی که مراجعه‌کننده نیاز به این شکل از درمان داشته باشد به پزشک ارجاع داده خواهد شد.
توانایی برقراری ارتباط با جنبه‌های مختلف وجود یک انسان از جمله ویژگی‌های جسمانی و فیزیولوژیک، مسائل روحی و عاطفی، خانوداگی و حرفه‌ای فرد پیوند ناگسستنی دارد. به‌همین دلیل آسیب‌شناسی، ارزیابی و درمان اختلالات مربوط به آن هم اغلب نیازمند یک نگاه وسیع و همه‌جانبه است. بنابراین یک گفتار درمانگر باید با متخصّصین مختلفی که می‌توانند در این موارد به مراجعین او کمک کنند، یا اطّلاعات ضروری را در اختیار وی قرار دهند، و یا به دلایل مختلفی نیازمند هم‌فکری و مشورت تخصصی با یک آسیب‌شناسی گفتار و زبان هستند، همکاری داشته باشد. متخصّصین سایر رشته‌های توانبخشی، پزشکان متخصّص گوش و حلق و بینی، مغز و اعصاب و اطفال، روان‌شناسان بالینی، مشاوره و کودکان استثنایی و معلّمین ، گروه‌هایی هستند که می‌توان به آن‌ها اشاره کرد.
و امّا …

چه کسانی به گفتاردرمانی مراجعه می‌کنند؟

هر کس که نحوه‌ی سخن گفتن او بیش‌تر و پیش از محتوای صحبتش جلب توجّه کند، به احتمال قوی نیازمند گفتار درمانی است.
• کسانی‌که به دلیل سکته، عمل جراحی، بیماری‌های سیستم مغز و اعصاب در بیان خواسته‌ها یا نظرات خود مشکل دارند و یا صحبت‌های عادی دیگران را متوجه نمی‌شوند
• کودکان یا بزرگسالانی که تلفظ کلمات را به درستی انجام نمی‌دهند
• افرادی که صدای ناخوشایند، گرفته یا نفس‌آلود دارند و یا صدای‌شان متناسب سن یا جنسیت آن‌ها نیست و یا به‌دلایلی مانند تمرین‌های غیراصولی خوانندگی به حنجره‌ی خود صدمه زده و صدای‌شان دچار گرفتگی شده است.
• کسانی‌که حنجره‌ی آن‌ها با عمل جراحی برداشته شده است.
• کسانی که مبتلا به شکاف لب و کام هستند
• افرادی که لکنت دارند.
• کودکانی که به هر دلیلی به‌موقع سخن گفتن را آغاز نکرده‌اند، مبتلایان به اُتیسم، عقب‌ماندگی ذهنی و … همگی در گروه نیازمندان به خدمات گفتاردرمانی قرار می‌گیرند.
ارتباط زبانی علاوه بر شنیدن و سخن گفتن از طریق خواندن و نوشتن هم صورت می‌پذیرد، به‌همین دلیل نارسا خوانی هم از دیگر اختلالاتی است که آسیب‌شناسان گفتار و زبان در درمان آن نقش مهمّی دارند.
از آن‌جایی که اندام‌های گفتاری در ناحیه‌ی حلق و دهان قرار دارند و در درجه‌ی اوّل وظیفه‌ی حیاتی بلعیدن در فرآیند تغذیه بر عهده‌ی آن‌هاست، درمان اختلالات بلع در محدوده‌ی بلع دهانی و حلقی هم از وظایف کارشناسان این رشته است.
ویژگی‌های ضروری برای یک گفتار درمانگر
کسانی می‌توانند در تحصیل و اشتغال به گفتار درمانی موفّق‌تر باشند که:
• به هر دو گروه علوم انسانی و تجربی علاقه‌ داشته باشند
• علاقه‌مند به تحصیل و مطالعه و پرتلاش باشند
• چون دوره‌های درمان اختلالات گفتار و زبان اغلب طولانی مدت هستند ، صبور باشند.
• خلاق باشند تا بتوانند اصولی کلّی را که آموزش می‌بینند  با ویژگی‌های اختصاصی و فردی هر مُراجع مطابقت دهند
• به ارتباط مستقیم با مردم، خصوصاً کار کردن با کودکان علاقه داشته باشند
• مبتلا به اختلال گفتاری نباشند و یا آن‌‌را درمان کنند
بازار کار
با توجّه به این‌که هنوز در کشور ما متخصFصین گفتاردرمانی به تعداد کافی وجود ندارند، این رشته از بازار کار خوبی برخوردار است. دانش‌آموختگان این رشته می‌توانند پس از پایان دوره‌ی کارشناسی، در مراکز گفتاردرمانی دولتی یا خصوصی، بیمارستان‌ها، مدارس استثنایی و یا کلینیک‌ شخصی خود خدمت کنند و یا با مراجعه به محلّ زندگی بیمار ، خدمات «درمان در منزل» ارائه دهند.

درس های پایه و اختصاصی رشته گفتار درمانی